Taxa bebe moris (fertilidade) iha Timor –Leste hahu tun, ida ne’e tanba populasaun barak iha ona konesementu diak ba planeamentu familia, liu –liu konsiensia atu redus oan no fo espasu ba oan.

Taxa bebe moris foun iha Timor-Leste hahu tun, ida ne’e tanba komunidade barak iha ona konesementu kona ba Planeamentu Familia.

Tuir dadus Demography Health Survey (DHS) tinan 2003 nian hatudu, katak taxa fertilidade iha 7.8% signifika kuaze familia ida mediu iha ona nain 8, ho taxa ne’ebe aas, no iha tinan 2004 Ministerio da Saude dezenvolve politika nasional planeamentu familia hodi introdus metodu modernu no natural.
Hafoin tinan lima nia laran implementa, hatudu progressu liu husi peskiza Demography Health Survey 2009-2010 redus ba iha 5.7%, depois de tinan lima ikus taxa fertilidade tun liu ba 4.2%, DHS 2016.
Manager Politika no Advokasia Organizasaun Marie Stopes Timor –Leste (MSITL), Agapito da Silva Soares hateten taxa fertilidade tun signifikante, tanba komunidade liu –liu familia komprende ona objetivu husi planeamentu familia.
Nia dehan, MSITL prontu atu servisu hamutuk ho governu liu –liu Ministerio da Saude ahodi hasa’e kobertura ba atendimentu planeamentu familia iha Timor –Leste, eduka no motiva familia sira halo planu ne’ebe diak ba sira nia familia.
“Ita koalia kona ba redus kiak, hamlaha no hadia ekonomia familia parte importante ida mak fo oportunidade ba inan sira, atu ajuda hadia familia liu husi fo tempu ba sira atu labele tinan –tinan hahoris oan,” nia hateten, iha nia knar fatin, Lecidere, Dili.
Ho redusaun taxa fertilidade ne’e, nia dehan bele rezolve mos problema social sira seluk hanesan edukasaun, saude, no malnutrisaun iha rai laran.
Marie Stopes Timor –Leste mak organizasaun internasional ne’ebe eziste kleur ona iha Timor –Leste, ne’ebe nia area servisu foka liu ba iha saude reprodutiva liu –liu planeamentu familia no moras hada’et liu husi relasaun seksual.
Entretantu, Diretor Jeral Prestasaun Servisu iha Ministerio da Saude (MdS), Odete Viegas hateten ministerio hanoin ona atu nafatin esforsu hodi hasa’e kobertura atendimentu planeamentu familia, atu familia sira bele iha planu ba oan tuir kapasidade ekonomia ne’ebe iha.
“Ami haree, komunidades iha ona konsiensia ba saude tanba sira hatene ona katak la’os ema hotu moris iha kondisaun ekonomia ne’ebe diak, tanba ne’e ita hakarak iha oan tenke iha planu ida ne’ebe diak atu sira bele iha futuru ne’ebe diak,” nia hateten.
Nia dehan, metodu planeamentu familia ne’ebe introdus iha fasilidades saude mak metodu artefisial no natural, maibe ba oin sei fo liu prioridade atu sensibiliza metodu natural ba komunidades atu komprende hodi eskoilha tuir konsiensia rasik.
Iha parte seluk, Diretora Organizasaun Movimentu Feto Foinsa’e Timor –Leste Yasinta Lujina konsidera ida ne’e diak tanba fo benefisio bo’ot tebes inan feto sira atu halo planu ne’ebe diak ba familia no sira nia aan rasik.
Tanba tuir nia, ladun diak bainhira inan feto sira hahoris oan kada tinan tanba risku bo’ot tebes ba iha mortalidade inan nian.
“Fo benefisiu bo’ot ba inan feto sira, liu –liu sira ne’ebe durante ne’e halo deit servisu uma laran, akompanha dezenvolvimentu oan nian bele iha tempu atu kuida sira nia saude no partisipa iha atividade publiku ruma hanesan servisu no kontinua estudu,” nia hateten.
Nia apresia, ho servisu maka’as ne’ebe Ministerio da Saude hamutuk ho parseiru sira halo hodi redus taxa mortalidade inan ho oan liu husi hasa’e konsiensia familia nian atu fo espasu ba oan.