Diretor Executivu Servisu Registu no Verifikasaun Emprezarial (SERVE), Florêncio Sanches hateten hahu fulan Marsu to’o Agostu tinan 2020, empreza internasional 20 mak deside taka kompanhia iha Timor-Leste tanba laiha rendimentu.

Diretor Executivu Servisu Registu no Verifikasaun Emprezarial (SERVE), Florêncio Sanches hateten hahu fulan Marsu to’o Agostu tinan 2020, empreza internasional 20 mak deside taka kompanhia iha Timor-Leste.

Nia dehan, situasuan ida ne’e konsekuensia husi situasaun politika rai laran ne’ebe laiha serteza hodi fo impaktu laiha orsamentu jeral do estado no surtu COVID-19 ne’ebe afeta mundu inklui Timor-Leste.

“Sira hotu-hotu maioria razaun prinsipal taka tanba laiha ona rendimentu, maibe sira iha obrigasaun selu nafatin eletrisidade, rai, uma, no trabalhador sira, entaun tempu ida ne’e sira labele tanba ne’e sira deside taka kompanhia,” nia hateten iha servisu fatin Hudi Laran, Dili.

Nia dehan, sira halo esforsu atu enkoraja kompanhia sira atu pauze deit atividade labele taka kompanhia tanba bainhira taka ona kompanhia labele moris fali, maibe sira nafatin iha desizaun taka.

Nia hatutan, kompanhia sira ne’e halao atividade komersio nian hanesan faan roupa no konsultoriu tanba durante tinan rua laiha projetu no sira laiha rendimentu.

“Kompanhia 20 ne’ebe taka, ita lakon osan ba estado no aumenta numeru dezempregu tanba kompanhia ida fo servisu ba ema barak, no ema sira ne’e fo han ema atus ida liu,” nia hateten.

Nia hatuir, tuir lei sosiedade komersial no 10/2017 hateten kompanhia ne’ebe taka ona sei labele moris fali, maibe emprezario ne’e bele kria fali kompanhia foun ho naran seluk.

Nia dehan, atu substitui fali kompanhia estranjeiru sira ne’ebe taka, sira koalia ona ho ministeriu asuntu ekonomia no ministerio agrikultura no peskas atu fo oportunidade ba veteranus atu rejistu kompanhia hodi asesu ba kreditu hodi halao atividade agrikultura ne’ebe orientadu ba negosio.

Entretantu, emprezaria Kathleen Gonsalves hateten, iha razaun barak ne’ebe obriga emprezariu sira tenke taka kompanhia tanba setor privado hasoru problema ida ne’ebe grave tebes durante tempu naruk husi konsekuensia politika rai laran no mosu tan surtu COVID-19.

Nia dehan, empreza bo’ot taka ne’e hatudu fornesimentu merkadu klot, dezempregu a’as tanba kompanhia bo’ot signifika kompanhia ida bele fo servisu ba ema mais ou menus 50-200 entaun ema sira ne’e sei lakon servisu implika ba familia laiha rendimentu no estado mos lakon rendimentu, liu-liu taxa.

“Hau hanoin presiza tempu naruk atu rekupera ita nia ekonomia, maibe importante mak governu tenke iha planu ne’ebe diak no alokasaun orsamentu atu apoia setor privado sira tanba ho ida ne’e mak ita bele rekupera ekonomia,” nia hateten.

Nia dehan, krize ekonomia laos deit akontese iha rai laran, maibe iha mundu hotu hasoru krize ekonomia no finanseiru tanba ne’e fila ba estado ida-ida atu iha planu no alokasaun fundus hodi halo intervensaun ba rekuperasaun ekonomia.

Iha parte seluk, Ministru Kordenador Asuntu Ekonómikus (MAKE), Joaquim Amaral hateten konserteza empreza bo’ot taka fo impaktu makas ba dezenvolvimentu ekonomia rai laran, maibe estado mos halo esforsu atu introdus medidas rekuperasaun ekonomia atu setor privado sira mantein atividade.

Nia dehan, governu iha medida hat iha faze rekuperasaun ekonomia ne’ebe introdus agora to’o fulan Dezembru 2020 hanesan fo subsidio ba empreza sira atu retoma sira nia atividade ekonómiku.

“Governu kontinua halo esforsu ne’ebe iha tuir kibi’it ne’ebe iha, maibe iha situasaun extraordinario balun kibi’it lato’o bele akontese situasaun ne’ebe ita la espera hanesan kompanhia balun sira taka. Hau hanoin ne’e notisia ida ladun diak ba ita, maibe ida ne’e mak situasaun ekonómia ne’ebe akotese iha mundu,” nia hateten.

Nia dehan, medida sira hanesan subsidio ba kompanhia, subsidio ba trabalhador formal no informal sira atu fila fali ba halo atividade negosio iha faze rekuperasaun ne’e atu ajuda ekonomia labele monu liu, maibe atu sustenta setor privado bele aguenta hodi rekopera lalais.