- Publika iha: 15 Julho 2014
Planu atu hanorin musika tradisional iha eskola dadauk ne’e halao ona nudar dalan ida atu asegura katak lisan sei moris nafatin ba jerasaun foun.
Ministreriu Edukasaun ho Sekretariu Estadu ba Arte no Kultura servisu hamutuk halo revizaun ba kurikulum atu hatama arte ho siensia naturais no siensia sosiais.
“Ami nia idea ne’e ba sira atu harii sentimentu nudar nain, sai nudar nain no identidade,” hateten Ego Lemos nudar assessor ba Ministerio Edukasaun ba reforma ba kurrikulu.
Asesores lubuk ho background arte no siensia sosiais serbisu hamutuk reforma kurikulu atu hatama disiplina sira ne’ebe kreativu tuir kontestu Timor nian.
Lemos fo hanoin ba Ministeriu konaba siensia sosiais, siensia naturais no kultura. Nia intensaun primeiru ba “teatru, muzika, dansa nomos espresaun arte”.
Intensaun boot atu hamoris fali arte no kurikulum kultura mak hatama instrumentu tradisional, kantigu no istoria sira ne’ebe mak ohin loron la hanorin ona iha aula.
Lei Estrutura Sistema Edukasaun ohin loron nia objetivu mak “atu hametin identifikasaun ho baze istoriku Timor-Leste liu hosi estimula sentidu eransa kultura Timoroan sira nian.”
Asesores sira hetan katak mesmu istoria konaba kultura no musika uluk tama iha kurikulum, maibe ida ne’e la hakerek hodi edukador sira aplika ho fasil.
“Konteudu kurikulum ne’e difisil tebes ba profesor/as sira rasik atu komprende tamba teoria mak barak liu. La relevante mos ho kontekstu Timor-Leste.”
Sira ne’ebe reforma kurikulum ne’e mos servisu hamutuk ho governu atu oinsa fo kapasitasaun ba mestri sira ne’ebe mak bele espesializa iha disiplina kreativu.
“Ema barak iha talentu atu halimar musika no instrumentu oin-oin, maibe atu bele hanorin iha eskola ne’e laos fasil,” nia hateten.
Intensaun ba musika tradisional no performance mak prezerva labarik sira nia ligasaun ba kultura.
Esbosu kurrikulu no reformas nia objetivu mak atu hatama joga lokal no kantigu hodi nune’e labarik sira iha identidade iha sira nia distritu no aldeia nomos Timor-Leste.
Ros Dunlop, autor Lian Husi Klamar-Sound of The Soul, Musika Tradisional Timor-Leste, gasta ona tinan sia ikus hodi halo peskija ba musika, dansa no kustume.
“Ne’e hanesan kultura ida ne’ebe hetan ameansa iha aspetu oin-oin,” nia dehan. “Iha karau dikur ne’ebe tara hela iha uma lulik iha Oecusse maibe laiha ema ida mak hatene oinsa atu halimar tan tamba sira mate ona no la konsege hanorin sira nia konesimentu”.
Timoroan sira nia aspetu kultura barak mak Indonesia bandu durante okupasaun, no kantigu istoria konaba kultura no dansa mos hapara ka ema hetan kastigu wainhira pratika.
Instrumentu tradisional no artefatus barak maka hetan estraga durante luta ba ukun an, maibe ligasaun ho kultura seidauk lakon.
Baba Titia hosi Ilioma lakon tomak, maibe “iha tinan hirak ikus sira hamoris fali ona kultura tomak titia,” Dunlop said.
“Musika tradisional la bele koalia kona ba keta-ketak,” nia dehan. “Ne’e nudar parte ida hosi ema nia moris, no moris hamutuk ho sira.”
Edifisiu Sekertariadu Estadu ba Arte no Kultura ajuda ona Ministru Edukasaun ho informasaun kona-ba musika tradisional hosi distritu sira.
“Hau hanoin ida ne’e sei la lakon, tamba ne’e importante,” Sekretario Estadu ba Arte no Kultura Maria Isabel de Jesus Ximenes dehan.
“Governu iha prioridade barak iha saude, edukasaun, infrastutura, maibe hau hanoin governu mos hare katak atu haburas ita nia kultura ne’e importante.”
Instrumentu tradisional, istoria no lian sira inkorpora dadauk ona atu nune’e hatur kurikulum iha kontestu Timoroan nian.
Reforma sira ne’e sei assegura estudante eskola primaria katak kantigu tradisional hanorin ba sira iha inisiu sira nia estudu molok sai ba aprende musika malae mutin no modernu iha edukasaun nivel aas.
“Se o laiha kreatividade o laiha konesimentu ida klean kona-ba o nia nasaun no o nia kultura, o nia tradisaun, o nia identidadi, oinsa o hari sentimentu nudar nain?” Ego Lemos dehan.
Lemos lakon nia aman no maun alin hotu durante konflitu, no nia dehan musika ajuda nia ho nia inan hodi hasoru trauma.
“Hau hanoin importante atu kura,” nia dehan.
“Tamba ne’e mak hau hanoin ne’e importante, arte, kultura, atu tulun labarik sira kanaliza sira nia espresaun rasik liu hosi musika, pinta, drama, dansa, saida deit.”
Servisu ne’ebe Lemos, asesores sira seluk no Ministeriu Edukasaun sira halo ne’e hetan resposta pozitiva nudar dalan ida atu kria identidade foin sa’e Timor.
“Ita hakarak tebes labarik Timor atu hatene kona-ba kultura inklui musika no dansa,” Sekretario do Estadu ba Arte no Kultura, Ximenes dehan.
“Ita hakarak pasa konesimentu no tradisaun sira ne’e hosi jerasaun ba jerasaun atu nune’e ema hotu hatene kultura, tamba kultura mak identidade nasaun.”