Ekipa Husi Universidade 5 Halo Peskiza Kona ba Bee Moos Iha Fronteiras

Reitor Universidade Nasional Timor-Lorosa’e (UNTL), Francisco Miguel Martins hateten dadaun ne’e ekipa husi universidade lima husi nasaun Australia, Indonezia inklui Timor-Leste hala’o hela peskiza (peskiza trilateral) kona ba jestaun bee moos iha area fronteiras, liu-liu entre Timor-Leste ho Indonezia.

Tanba, tuir nia fornesemento bee moos iha fronteiras durante ne’e husi Timor mak barak liu duke husi Indonezia.
Nia hateten, universidade lima ne’e maka Univer-sidade Charles Darwin-Aus-tralia,Universidade Undana- Kupang, Universidade Mataram-Lombok no Universitas Haloyo Mataram-Indonezia inklui Universidade Nasional Timor-Lorosae, (UNTL).
Nia dehan, peskiza ne’e halo iha fronteira terestre tanba baliza ho Timor Osidental parte Indonesia nian, Timor Oriental parte Timor-Leste pais soberano Republika Demokratika Timor-Leste nian.
“Peskiza ida ne’e ita tau interese hamutuk tanba fornesemento bee iha fronteira ne’e fontes bo’ot liu husi ita nian duke Indonezia iha fronteira,” nia hateten, iha Dili.
Nia dehan, fontes bee ne’ebe durante ne’e fornese bee moos ba komunidade sira iha fronteira ho Indonezia iha tolu, maka il chul, il culba no il bula ne’ebe lokaliza iha munisipiu Bobonaro.
Nia hateten, fontes bee iha fatin tolu ne’e mak durante ne’e kontribui bee moos ba komunidades ne’ebe hela iha area fronteiras husi nasaun rua ne’e hodi hala’o servisu agrikultura.
“Fornesimento bee iha fronteira ne’e 80% husi ita nian, husi Indonesia 20% ne’e tempo udan mak fornese, maibe kuando loron sira labele fornese ona,” nia dehan.
Tanba ne’e, nia dehan peskiza ida ne’e halo oinsa atu halo rehabilitasaun fali ba fonte bee hirak ne’e para nia volume bee ne’e labele menus maibe tenke aumenta tan.
Nia dehan, peskiza ida ne’e UNTL mak partispa tanba UNTL nudar sentro ba peskiza ne’e e peskiza la’o hela.
Nia dehan, peskiza trilateral ne’e rasik orsamento husi Charles Darwin University, Undana Kupang no mos husi governo Indonezia no governo Timor-Leste tau osan hotu maibe Universidade tenke iha rasik nia fundo ruma para sustenta.
“Ezemplu, husi estado seidauk to’o mai ita bele avansa dadaun ho ita nia fundo rasik ne’ebe mak ita tau iha plano asaun annual, orsamento do estado ne’e para sustenta ita nia atividade hanesan ne’e hodi halo desiminasaun, kriasaun , inovasaun ba dezenvolvimento nasional,” nia dehan.
Nia dehan peskiza trilateral ne’e hanesan peskiza ida ne’ebe estabelese husi ensino superior estatal, ne’e atividade akademika no sientifika hodi haktuir valor universidade nian.
Iha sorin seluk Sekretario Nasional rede edukasaun Timor-Leste Coalition for Education (TLCE), Jose Monteiro hateten ida ne’e esforsu ne’ebe diak e universidades tenke halo peskiza barak, tenke haklean siensia ne’ebe sira hetan iha teoria hodi ba iha pratika.
“Liu husi peskiza ita bele deskobre dezafio ka obsatklu ne’ebe ita infrenta ao mesmu tempo bele rekomenda solusaun alternative ruma, liu- liu ba peskija trilateral ne’ebe sira halo iha fronteira kona ba bee moos ne’e,” nia dehan.
Nia dehan, peskiza sira hanesan ne’e presiza kontinua iha future, parseria ho universidade sira seluk iha mundo, liu-liu ho nasaun vizino sira hodi deskobre obstaklu sira ne’ebe mak nasaun infrenta.
“Ida ne’e ajuda tebes tanba dezenvolvimento presiza tebes dadus informasaun baziku iha deskrisaun nia realidade ne’ebe mak akurado lolos duni,” nia dehan.