- Publika iha: 21 Julho 2014
Konferensia Komunidade Pais da Lingua Portuguesa (CPLP) hasoru malu iha Dili, Timor-Leste, hodi diskuti kona ba relasaun no futuru organizasaun nian no iha rejiaun.
Hosi dia 17 to 23 de Julhu, Konferensia ba dala-10 Komunidade Nasaun Lian Portuges (CPLP) halao no Xefe Estadu no Xefe Governu CPLP nian husi Angola, Brazil, Cabo-Verde, Guine-Bissau, Mozambique, Portugal, Sao Tome e Prinsipe sei hasoru malu.
Ba dala uluk hafoin Timor-Leste tama iha CPLP iha tinan 2002 mak sira hetan knaar importante nudar prezidente rotativu bienal nian.
Vise Ministru do Negosiu Estranjeiru no Kooperativa Constancio da Conceicao Pinto hateten Timor-Leste nia papel hanesan prezidente inklui mos lori CPLP ba iha rejiaun no halo ligasaun entre CPLP ho Azia.
“Timor-Leste iha relasaun nebe mak besik ho ASEAN no Pasifiku no ita bele sai hanesan odamatan ba nasaun CPLP sira seluk iha rejiaun ne’e,” nia hateten.
“Tanba ami hetan prezidensia ne’e signifika katak CPLP mos globaliza liu tan tanba desde CPLP harii reuniaun sempre halao iha Europa ka iha Amerika do Sul, ka iha Afrika. Ne’e ba dala uluk [iha Asia].”
Lian Portugues iha Timor-Leste nudar segundu lingua ofisial hamutuk ho Tetum no Timor-Leste nasaun unikui ha Asia mak koalia Portugues.
Da Conceicao Pinto hateten konferensia ida ne hanesan eventu ida nebe mak importante ba Timor-Leste no governu sei hetan benefisu bot ba nasaun ida ne.
“Ne hanesan konferensia internasional ida nebe mak principal no ema duvida ba ita nia abilidade hodi organiza. Iha konferensia ida ne’e sei lori mensajen nebe klaru ba sira katak ita iha abilidade hodi halao eventu importante,” nia hateten.
Timor-Leste hanesan mos membru estadu sira seluk nebe mak iha mehi ba konferensia ida ne’e no Vise Ministru hateten Timor hakarak haree liu ba assuntu ekonomia.
“Ita nia objektivu mak halo organizasaun ne’e sai ativu liu tan ba koperasaun ekonomiku no halo negosiu...ita hakarak assegura katak liu hosi ita nia prezidensia, CPLP mos bele sai aktivu liu tan no halo interasaun ekonomia no investimentu liu tan,” Da Conceicao Pinto hateten.
Hadia barak mak halao iha Dili laran no dala hadia foun fali no passadeiras mos halo foun atu bele simu bainaka iha konferensia ida ne’e maibe organizasaun ONG La’o Hamutuk hateten katak hadia sira ne’e la bele taka konteudu konferensia nian.
Delegasaun Timoroan ba konferensia sei vota hodi formaliza adezaun Guine Ekuatorial nian, hafoin sorumutu ekstraordinariu Konselhu Ministrus CPLP nian tinan ne’e hahu atu simu nia aplikasaun.
Organizasaun ONG ne’e ne’ebe halo papel atu monitora politika no direitus-umanus publika ona karta ofisial ba Prezidente Taur Matan Ruak kona ba adezaun nudar membro CPLO ba Guine Ekuatorial.
“Ema barak iha Guine Ekuatorial hetan detensaun estralegal, dadur la liu hosi tesi lia iha tribunal, hetan tortura, lakon no la bele halao sira nia direitu demokratiku no hetan violasaun ba sira nia direitus umanus seluk,” hakerek iha surat fo sai hosi ONG La’o Hamutuk.
Ministru da Conceicao Pinto hateten CPLP iha atu ajuda nasaun sira seluk, no bainhira adezaun hosi Guine Ekuatorial formaliza ona, sei iha regras balun ne’ebe nia tenki halo tuir.
“Hau nia haree mak nasaun sira dalaruma presiza hetan hanoin husi liur. Ita haree buat ho diferente wainhira hateke husi liur, kona ba oinsa sira haree sira nia problema rasik husi laran,” nia dehan.
Nia hateten governu konsidera problema sira ne’e relasiona ho direitu umanu no le tiha ona informasaun nebe mak fo husi Organizasaun direitu humanus barak, maibe seo nafatin iha kompromissu atu hatan Guine Ekuatorial assessu total ba CPLP.
“Se iha problema ita tenke servisu nafatin no iha sasukat hodi halo ida ne...Hau sente iha intensaun real nebe klaru hodi hadia sira nia problema, no problema sosial ne’e lafasil no ne haan tempu hodi resolve no ita bele ajuda malu.”