- Publika iha: 23 Março 2012
Professor Damien KingsburyDiretor, Sentru Sidadania,
Dezenvolvimentu no Direitus
Humanus
Fakuldade Artes no Edukasaun
Universidade Deakin, Melbourne, Australia
Hafoin Timor-Leste nia Eleisaun Prezidensial semana kotuk (Sadabo 17 Marsu) kandidatu ruma mak hetan lugar rua leten: FRETILIN nian kandidato Francisco ‘Lu-Olo’ Guterres no kandidato ho suporta hosi Primeiru Ministro Xanana Gusmao Taur Matan Ruak, sei ba segunda ronda vota iha Abril klaran. Sira nia susesu to’o ohin loron refleta liu kona ba nivel aas lealddade partidaria iha Timor-Leste doke suporta ba ema nain rua nudar individual.
Ho 28 pursentu, Lu-Olo nia numero votu atu hanesan lolos nia hetan iha ronda primeiru iha Eleisaun Prezidensial iha 2007. Ruak nia vota refleta suporta hosi vota iha 2007 hosi partidu CNRT ba inkumbente prezidente Jose Ramos Horta, ho 22 pursentu. Iha tempu ne’ebe CNRT sei partidu foun no to’o ohin loron bele konsolida nia estrutura, ne’ebe refleta iha Ruak nia hetan vota 25 pursentu.
Lu-Olo no Ruak iha Timor laran ema hotu konhese maibe ba mundu liur sira nain rua ema la dun konhese. Maibe ida ne’e sei muda hafoin Abril ba kandidatu ida.
Komunalidade entre Lu-Olo no Ruak mak sira nain rua ‘jerasaun 75’ no veteranus hosi Timor-Leste nia luta guerrilha no luta ba independensia. Sira nain rua mos idade mos sei iha 50 anos, no diferente hosi prezidentes uluk nian ne’ebe tinan 60 anos ba leten. Maibe hosi ida ne’e mak sira nia diferensa mos hahu. Nudar kandidatus ba prezidente diferensas hirak ne’e mak sei define susessu kandidatu ne’ebe sei hetan susesu hanesan prezidente foun.
Ruak mak Lu-Olo nia senior ida FALINTIL laran, pontu ida ne’ebe Ruak salient durante diskursu ida iha Baucau iha tinan ne’e. Area Baucau ne’ebe tradisional apoio forte ba FRETILIN maske Ruak mos iha simpatizantes barak iha distritus tanba nia karreira military.
Maibe nia diskursu ia Baucau ema hanoin iha Baucau no mos iha fatin seluk hanesan kombativu no divizivu. Hanesan mos, maske Lu-Olo iha publiku la kombativu, bele mos sai nudar figura FRETILIN diviziva liu liu wainhira refere ba akontesimentus 2006 nian.
Interesante mos katak Ruak mos implikadu iha eventus 2006 no komunisaun ONU ida nian deklara hafoin sira nia inkeritu katak nia mos fahe kilat ba ema sivil. Maibe nia la hetan sentensa kona ba alegada ofensa.
Lu-Olo nudar FRETILIN nia reprezentante no ita bele espera katak sei avansa FRETILIN nia ajenda politika prinsipal. Elementu importante liu mak dezenvolvimentu sustentavel and uza fundus Petroleo nian ho fokus ba hetan funan doke uza kapital hosi fundus ne’e atu halao operasaun governu no dezenvolve nasaun.
AMP nia governu 2007-2012 nia politika mak atu uza funan no kaptial hosi fundu ba projetus dezenvolvimentu. Ho ida ne’e karik eleitu Lu-Olo bele uza nia poder Prezidensial atu veto lejislasaun, hanesan orsamentu jeral estadu anual, no koko empata nia uza hanesa uluk. Maibe karik Lu-Olo eleitu nudar Prezidente hamutuk ho FRETILIN ka FRETILIN lidera governu hafoin eleisaun parlamentar 2012, nia presidensia bele hanesan nia presidensia hosi FRETILIN nudar nonok no benigna.
Ruak iha parte seluk seidauk fo pareser kona ba nia hanoin kona ba dezenvolvimentu ekonomiku maibe nia propor servisu military obrigatorio ba juventude Timoroan. Ideai ne’e aprezenta iha 2006 no hetan rejeita hosi parlamentu, maibe semana ida antes eleisaun 2012 aprezenta fila fali.
Liu ida ne’e Ruak nia kampanha ho poster hatudu nian uza uniforme karik atu hatete katak nia hakarak ema rekonhese nia nudar heroi military no tuir ema balun, nia hanoin kona prinsipius no valores militar kona ba disiplina no ordem.
Maske iha funsaun kona ba Estadu nia hahalok, papel Prezidente Timor-Lestes nian mak atu unifika nasaun doke autoridade pratika. Kona ba ida ne’e, maske sira iha sira iha kualidades rasik, Lu-Olo no Ruak karik la iha pozisaun atu unifika nasaun hanesan Jose Ramos-Horta.
Maske iha kritika hasoru Ramos-Horta, liu liu kona ba nia politika atu fo amnistia no iha ema balun nia opiniaun kompromete nosaun justisa, nia konsistente no nia mata dalan mak valor fo perdaun. Ida ne’e kualidade ida ne’ebe nia uza wainhira nasaun presiza mos atu hadia nia kanek.
Kualidades hira ne’e mos karik iha Lu-Olo no Ruak iha maibe karik la dun evidente to’o agora.
Timor-Leste nia prezidentes rua uluk, Xanana Gusmao no Ramos-Horta mos estika limites Konstituisaun kona ba kompetensia Prezidente nian. Iha tempu ne’ebe Timor-Leste mos sei aprende kona ba governa liu hosi lei, respeita limitasaun presidensial importante tebes.
Lu-Olo seidauk indika katak ida karik manan sei sai nudar presidente aktivista maske nia hateten katak nia hakarak haree politika ne’ebe promove bem-estar povu Timor nian. Ida ne’e konsistente ho nia pozisaun nudar presidente FRETILIN no partidu ne’e nia politka kona ba assuntu ne’e.
Ruak mos seidauk indika katak nia atu sai nudar presidente aktivista maibe tuir observadores balun sira komentarius rona ba serviru military obrigatoriu indika katak nia ida intensaun aktivista.
Ema nain rua ne’e, tuir ema ne’ebe konhese sira, nudar ema ne’ebe kompetente no aktores adminsitrativu. Maibe sira nein ida iha karisam ne’ebe Jose Ramos-Horta ka Xanana Gusmao iha.
Pergunta ikus mak ne’e, se mak mana iha segunda ronda prezidensial sei bele ka la’e lidera dame no paz ne’ebe Timor-Leste esperiensia desde 2008.