Prof. Damian KingsburyTimor-Leste lao hela ba segunda ronda eliesaun Prezidensial maibe ema barak mak hanoin se los mak sei sai lider ba nasaun ida ne’e. Maske papel prezidensial liu-liu serimonial, nia sei iha poders importante balun, nia simbolismu nudar entidade unifikadora iha nasaun ida ne’ebe sei koko harii nia identidade nasional koerente, no oinsa votantes sira fo sira nia suporta sei hatudu dalan ba governu parlamentar tuir mai.

Importante liu mak iha eleisaun 2007 nian iha sentimentu opozisaun hasoru governu FRETILIN no segunda ronda vota prezidensial halo mosu blokus rua, maibe iha 2012 eleisaun sei ambiguo liu. Liu liu ho anunsia hosi Presidente Jose Ramos-Horta no Partidu Demokratiku (PD) katak sei tuir neutral no la fo preferensia ba segunda ronda prezidensial, no ida ne’e aumenta inserteza kona ba rezultadu votasaun nian.

Atu sumariza, FRETILIN nia kandidato, Francisco ‘Lu-Olo’ Guterres hetan besik 29 pursentu vota no independente nominal Taur Matan Ruak hetan 26 pursentu, perguntas bo’t mak karik Lu-Olo bele aumenta nia persentajen no sai nudar prezidente ka TMR bele aumenta nia persentajen atu lui Lu-Olo liu hosi bele dada votos indesididos.

Votos ne’ebe sei bele dada mak hosi kandidatus seluk ne’ebe la liu; Fernando ‘Lasama’ de Araujo’s 17.3 pursentu votos no 17.5 pursentu votos hosi Ramos-Horta. Hosi sira nain rua ne’e iha mos 10.75 pursentu votos ne’ebe uluk distribui hosi kandidatus nain sia seluk ne’ebe sei bele sai nudar fator determinante ba rezultadu eleisaun nian. Eleisaun ne’e eleisaun ida ne’ebe votos hotu no ida-idak sei konta.

Hosi bloku de votos kik importante liu mak 3.5 pursentu votos ne’ebe Rogerio Lobato hetan, ho Jose Luis Guterres 2 pursentu votos mos fator ida atu konsidera, tuir Manuel Tilman no Abilio de Araujo ho 1.56 no1.35 pursentu votos. Rogerio Lobato no Manuel Tilman fo tiha ona sira nia suporta ba Lu-Olo no assume katak votantes tuir desizaun ne’e karik persentajen votos ba Lu-Olo sei sai ba 34 pursentu vota nian.

Jose Luis Guterres nia vota mos bele aloka ba Lu-Olo maibe tanba nia sai hosi FRETILIN liu hosi sirkunstansias difisil tinan hat liu ba, karik nia vota sei ba liu TMR, no aumenta nia votos ba 28 pursentu. Abilio de Araujo nia vota oras ne’e difisil atu siik tanba maske nia uluk mos Prezidente FRETILIN ohin loron nia opta ba pozisaun diferente los. Karik nia fo nia vota ba TMR entaun besik ona 30 pursentu. Ida ne’e sei restu besik 35 pursentu vota atu desidi – mais ou menus persentajen hamutuk hosi Lasama no Ramos-Horta, atu determina rezultadu eleisaun.

Karik sira nia persentajem votos fahe ba klaran, Lu-Olo sei hetan maioria entre 51 no 53 pursentu votos, ho TMR hetan votos entre 47 no 49 pursentu voto ne’ebe seidauk sufisiente atu manan. Maibe perguntas ida mosu tan katak saida mak Lassama no Ramos Horta nia motivus nudar parte sira nia estratejia parlamentar no oinsa mak sira nia neutralidade sei refleta ba nia apoiantes atu vota tuir dalan ida ne’ebe hatudu sira nia inklinasaun.

Hanesan mos iha 2007, karik do ke halo esplisitu PD nia suporta nudar parte koligasaun ruma ka aliansa, Lassama hakarak atu estabele pontu de negosiasaun entre FRETILIN no Xanana Gusmao CNRT. Iha 2007 estratejia ne’e la dun hetan susessu tanba Lassam nia voto pessoal forte liu do ke PD nian iha eleisaun parlamentar no nia poder negosiasaun hafoin ida ne’e tun.

Maibe PD karik iha voto forte liu iha 2012 liu liu durante eleisaun parlamentar, no karik relotorios los, no PD bele duni dada Ramos Horta nia suporta. Ida ne’e sei bele halo PD Partidu ne’ebe determina karik FRETILIN ka CNRT mak forma governu tuir mai. Hela neutral durante seguda ronda eleisaun prezidensial sei permite sira oportunidade atu haree anin-hu politika hu ba ne’ebe molok halo desizaun ida.

Kona ba se-se mak Ramos Horta nia apoiantes atu vota ba, ida ne’e karik sei fahe iha klaran los entre Lu-Olo no TMR, no karik maioria sei vota ba TMR. Ramos Horta la dun hetan vota iha areas FRETILIN nia iha parte leste. Maibe FRETILIN nia area forsa Baucau dala ida ne’e mos fahe nia vota entre Lu-Olo no TMR, karik tanba TMR nia relasaun ho area ne’eba. Maibe ida ne’e hafraku mos FRETILIN nia forsa iha fatin xave ne’e.

Ramos Horta nia suporta prinsipal mak iha Ermera, Aileu no mos iha Dili. Aileu sei fahe nia vota iha klaran maibe FRETILIN nia suporta iha Dili la dun no mos Ermera mos la suporta FRETILIN. Diferensa vota iha areas ne’e sei bele hakbesik tan persentajens entre TMR no Lu-Olo.

Ainaro, Liquica, Bobonaro no Oecusse hatudu preferensia ba Lassama maibe hatudu mos la dun iha preferensia ba Lu-Olo. Indikasaun hosi distritus hirak ne’e katak karik sira sei la vota ba Lu-Olo. Maibe iha fatin hirak ne’e mak eleisaun sei manan ka lakon.

Hanesan jogador baseball Yogi Berrer hatete iha tempu uluk: “perigu atu siik, liu liu kona ba futuru.” Nune’e diak liu husik ba ema Timor-Leste atu desidi sa kandidatu mak sira atu suporta maioriatiamente doke koko atu identifika uluk.
Maibe buat ida klaru. Vitoria triunfante ne’ebe Ramos Horta hetan iha 2007 sei la repete hosi kandidatus rua iha 2012.