- Publika iha: 29 Setembro 2016
Aktivista feto no sobrevivente, Maria Domingas Alves “Micató”, enkoraja sobreviventes (feto) ba krime pasadu atu ativu no kreativu, buka aprende hodi kontribui ba prosesu dezenvolvementu nasional ne’ebe la’o hela.
Nia hateten, sobrevivente mak ema ne’ebe konsege salva nia aan maske iha situasaun graves hanesan inundasaun, rai nakdoko no krime.
“Hau tanis iha tempu uluk, agora ukun rasik aan hau la tanis, hau buka atu servisu, eskola, aprende oinsa prienxe liafuan ida realize demokrasia no dezenvolvementu,” nia enkoraja bainhira halo reflesaun ba iha konferensia nasional sobrevivente iha Salaun Joao Paulo II Comoro, Dili.
“Ema barak mate tanba ukun aan, tan ne’e ema ne’ebe moris labele tane liman maibe uja liman fuan 10 atu servisu, ulun atu hanoin no aprende sai sidadaun diak no responsabel.”
Timor oan barak mak hetan oho no esperensia ba violasaun seksual, tortura durante okupasaun Indonesia tinan (1975-1999)
Alende ne’e, nia mos husu ba sosiedade sivil sira atu labele kahur sobrevivente pasadu no prezente, tanba sobrevivente pasadu iha nia objeitvu klaru mak ukun rasik aan no hetan rekonesementu husi estado.
Prosesu luta ba ukun rasik aan, nia dehan ema hotu (mane no feto) hetan torturasaun no violensia, maibe violasaun ne’ebe feto hetan la hanesan ho mane.
“Buat ida diferente ne’ebe afeta feto nia dignidade mak violasaun ba feto nia isin rasik ga violasaun seksual,” nia hateten.
Maske kada fulan estado fo $253 ba sobreviventes, maibe nia dehan ida ne’e la signifika troka ho sira nia la’en ne’ebe mate.
Tanba ne’e, nia konsidera feto sobreviventes pasadu ne’e heroina tanba sira luta ba ukun rasik aan.
Entretantu sobrevivente krime Kraras Beatriz Miranda, hateten sira nia grupo hetan ona formasaun husi organizasaun Asosiasaun Cheaga ba Ita! (Acbit) no Forum Komunikasaun Feto Timor (FOKUPERS) kona ba lideransa no managamentu.
Alende formasaun kapasitasaun, sira mos hetan fundus husi organizasaun rua ne’e hodi hala’o atividades.
“Ami soru tais, homan luhu, halo kripik no hakiak fahi no manu iha ami nia suku laran,” nia hateten.
Produtus ne’ebe sira produs, nia hateten sira fa’an fali iha merkadu local inklui mos iha feira bainhira organizasaun feto sira organiza feira iha Dili.
Nia hatutan, osan ne’ebe sira hetan uza hodi dezenvolve diak liu tan sira nia grupo no balun hodi sustenta familia.
Iha parte seluk, Diretora FOKUPERS, Marilia Alves hateten sira fo formasaun ba sobreviventes ho objetivu atu transforma sira nia situasaun moris.
“Kona ba advokasia, lideransa atu sira bele brani fo sai sira nia inspirasaun,” nia hateten.
Nia rekonese mos, katak sei iha stigma no diskriminasaun husi sosiedades ba iha feto sobreviventes krime pasadu.
Nia informa, iha vitima krime pasadu barak mak sei trauma husi sofrementu ne’ebe sira hetan.
