Governu Tenke Hanoin Ona Hasa’e Taxa Produtu Tabaku

Iha ambitu selebrasaun loron mundial la fuma, ne’ebe monu iha loron 31 fulan Maio tinan 2021, Jestor Aliansa Nasional Kontrolu Tabaku (ANCT), Sanhco Fernandes hateten governu tenke hanoin ona atu hasa’e taxa produtu tabaku no presu iha merkadu atu bele redus prevalensia fuma iha rai laran tanba tabaku sai fator risku principal ba moras lahada’et, ne’ebe oho ema barak ona.

Nia dehan Organizasaun Mundial Saúde (OMS) oferese ona aproximasaun diak kona ba taxa produtu tabaku nian tanba ne’e governu tenke konsidera ona problema ida ne’e hanesan problema saúde publika.

“Politiku sira tenke hanoin asuntu ida ne’e, ema rihun maka sai ona vitima ba tabaku. No ita nia dezafiu maka foinsa’e sira hahu uza tabaku, entau wainhira ita lahalo intervensaun seriu hasa’e folin maka taxa uza tabaku sei sa’e beibeik no prevalensia moras lahada’et ne’e sei a’as, ne’ebe ikus mai ema barak sei mate prematura,” nia hateten iha servisu fatin Mandarin, Dili.

Nia dehan nasaun barak susesu hatun taxa fumador no redus prevalensia moras lahada’et liu husi hasa’e taxa produtu tabaku no estabelese presu minimu ba tabaku iha merkadu nasional.

Nia hatutan iha tinan 2016, Timor-Leste hahu implementa rejime kontrolu tabaku no 14/2016. Maibe durante tinan lima nia laran la hatudu progressu ne’ebe signifikante tanba taxa uza tabaku sei a’as kuaze 53, 7% ema adulto uza tabaku no 30% adolsente sira uza tabaku.

Nia haktuir taxa uza tabaku a’as tanba ema fasil asesu ba produtu tabaku ho presu ne’ebe baratu $1.25 masu ida, no iha mos faan rahun ho presu 0,25 centavus.

Tuir informasaun taxa produtu tabaku ne’ebe aplika dadaun ne’e $19 kada kilograma.

Iha parte seluk, Vice Ministru da Saúde, Bonifacio Maucoli dos Reis hateten uza tabaku maka fator risku ida ne’ebe hamosu moras kronikas lahada’et hanesan kankru, ran midar, moras fuan hanesan tensaun, atakasaun fuan, stroke no moras pulmaun kronika. No moras hirak ne’e maka sai kauza ida ba ema mate sedu iha Timor-Leste no halo ema sai defisiente.

“Governu Timor-Leste, kada tinan tenke gasta orsamentu por volta $7 miloens atu refere Timor oan sira ne’ebe sofre moras kronikas ba halo tratamentu iha rai liur,” nia hateten.

Nia dehan tabaku mos sai kauza fundamental ida hodi hamosu pobreza iha ita nia sosiedade, tanba ema fumador tenke hasai osan hodi sosa sigaru. Estilu vida ida ne’e hafraku ekonomia familia.