Diretór Ezekutivu Organizasaun Aliansa Nasionál Kontrolu Tabaku Timor-Leste, (ANCTL), Sancho Belito Fernandes preokupa tebes ho desizaun governu da-sia nian, liuhusi lei orsamentu retifikativu 2023, hatun hikas impostu ba tabaku husi $100 tun $50 dolar amerikanu kada kilograma.

Diretór Ezekutivu Organizasaun Aliansa Nasionál Kontrolu Tabaku Timor-Leste, (ANCTL), Sancho Belito Fernandes preokupa tebes ho desizaun governu da-sia nian, liuhusi lei orsamentu retifikativu 2023, hatun hikas impostu ba tabaku husi $100 tun $50 dolar amerikanu kada kilograma.

Nia dehan desizaun ne’e la kontribui ba promosaun saúde públika iha rai-laran no ba esforsu estadu nian atu atinji objetivu dezenvolvimentu nasionál, liu-liu kontrola no prevene moras lahadae’t, tanba tabaku nu’udar fatór risku prinsipál ba moras kardiovaskular.

“Produtu tabaku ne’e fatór risku prinsipál ne’ebé kontribui ba moras kardiovaskular. Agora ho desizaun sira-ne’e, asesibilidade sei fasil tanba folin baratu, entaun ema fasil sosa tabaku.

“Prevalénsia fuma sa’e automátika, tanba moras lahadae’t ne’e kontribui makas husi fatór risku haat inklui fuma fatór risku prinsipál. Tanba ne’e ha’u hanoin parlamentu no governu tenke haree didi’ak evidénsia sira-ne’e hodi hasa’e fali taxa tabaku iha debate orsamentu jerál estadu tinan 2024 nian, no reforsa inspesaun iha área fronteira terrestre no mariña, liu-liu parte Kisar-Ataúro mai Diíli,” nia hateten iha servisu fatin Bairo Pite, Díli.

Nia hateten hatun taxa tabaku la’ós solusaun ne’ebé loos atu kombate tabaku ilísitu iha rai-laran tanba taxa tabaku no tabaku ilísitu ne’e problema rua ne’ebé la hanesan, tabaku ilísitu ne’e hahalok husi ema iresponsabilidade sira ne’ebé hakarak hado’ok aan husi selu taxa.

Nia hatutan servisu ne’ebé governu no parlamentu tenke halo mak reforsa servisu iha área fronteira no reforsa servisu inspesaun no investigasaun atu bele kaer autór sira ne’ebé halo tanzaksaun ilegal no vendedór sira ne’ebé komersializa produtu tabaku ilísitu.

Nia informa governu anteriór hasa’e taxa husi $50 ba $100 dolar amerikanu kada kilograma iha tinan 2022, konsegue redús prevalénsia uza tabaku. Tanba Peskiza Demografia no Saúde 2016, hatudu 57,2% ema adultu idade 15-49 fuma tabaku no relatóriu monitorizasaun Organizasaun Mundial Saúde tinan 2022, hatudu 32,2% ema adultu idade 15 até 49 mak uza tabaku, signifika iha redusaun 17%.

Iha parte seluk, Médiku Espesialista Fuan, Iha Hospital Nacional Guido Valadares (HNGV), Díli, Herculano Seixas hateten rezultadu peskiza Asosiasaun Médiku Timor-Leste iha tinan 2020, hatudu hahú tinan 2009 até 2020, kazu transferénsia moras ba rai-liur hamutuk 3,163 no husi númeru ne’e 21% ho problema fuan.

Nia dehan pasiente ne’ebé ba halo tratamentu iha rai-liur, barak liu halo intervensaun tau kadeli iha fuan, halo operasaun troka valvula fuan.

“Iha ha’u-nia esperiénsia atende pasiente lorloron iha ha’u-nia konsulta, haree pasiente baixa iha ospitál no konsulta klínika movel ne’ebé hala’o iha munisípiu sira, haree katak ba adultu sira kazu barak liu mak moras jantung koroner ka moras afeta uaat ne’ebé fó ran ba fuan. Moras ne’e nia forma aprezentasaun klínika mak mai ho atakasaun fuan, fuan falla,” nia hateten iha servisu fatin.

Nia hateten iha fatór risku haat ne’ebé kontribui makas ba moras kardiovaskular mak fuma tabaku, hemu tua, konsumu hahan la saudável ka hahan ne’ebé kontein mina, masin, midar aas no lahalo ezersísiu fisiku, tanba fatór risku haat ne’e kontribui hasa’e fatór risku metabóliku hanesan ran midar sa’e, kolesterol sa’e, tensaun aas no bokur kauza ba atakasaun fuan.

Nia hatutan atu prevene moras kardiovaskular no moras lahada’et sira seluk mak tenke kontrola fatór risku sira-ne’e, liu-liu labele fuma, labele hemu tua, prátika atividade fisika regulár 30 minutu lorloron, han aihan saudável ne’ebé rekomenda konsumu aihan lokál.