- Publika iha: 18 Setembro 2020
Presidente Komisaun Nasional Kombate Kankru Susun, iha Timor-Leste, Doutor Alito Soares hateten governu tenke halo ona investimentu ba tratamentu moras kankru iha rai laran tanba dadus hatudu taxa moras kankru, liu-liu kankru susun, a’as.
Nia dehan, mediku oncologia sira iha atu halo operasaun ba kankru no iha abilidade atu fo tratamentu, maibe medikamentu laiha no aparelhu tratamentu kemoterapia no radioterapia seidauk iha tanba ne’e obrigado tenke halo referral ba rai liur.
“Iha moras dominante tolu ne’ebe ita halo referral ba rai liur mak primeiru moras kankru, segundu fuan no ikus rins. Kankru ita halo operasaun no mediku espesialista oncologia ita iha, maibe ita nia aimoruk laiha entau tenke referral ba liur no moras fuan espesialista Timoroan nain rua no brigada Kuba no China iha, maibe ekipamentu ita seidauk iha atu halo teste diagnostiku no intervensaun operasaun sira entaun tenke haruka ba rai liur,” nia hateten iha Bidau, Dili.
Nia dehan, kada semana mediku ida halo konsulta dala ida tanba fatin laiha no semana ida mediku ida bele registu pasiente kankru susun nain 5 ou 6, signifika numeru ne’e bo’ot.
Nia haktuir, tuir teoria jerasaun sai hanesan fator risku ida ne’ebe fo kontribuisaun bo’ot ba kankru susun, maibe iha kazu Timor imposivel dehan jerasaun tanba kazu registu barak ho idade ne’ebe reprodutivu.
“Presiza estudu ida atu hatene fator risku kankru iha Timor tanba agora kazu kankru aumenta signifikante tebes, imposivel ita dehan tanba jerasaun. Hau nia deskonfia bo’ot ba ai-han ne’ebe ita konsumu tanba hahan hanesan mos fator risku ida,” nia hateten.
Nia hatutan, hahan ne’ebe kontein kimiku no hormon estimula selular iha isin no selula ne’e bele forma aan sai fali kankru.
Tuir dadus estatistika HNGV, total dadus kankru susun ne’ebe registu iha tinan 2015-2019, hamutuk 400 resin no husi numeru ne’e 50% mai ho avansadu ona katak kankru daet ona ba orgaun seluk hanesan pulmaun, aten, ruin no seluk tan. No nia dehan husi 50% ne’ebe mai ho avansadu 80% mak mate tanba lahetan tratamentu ne’ebe kompletu hanesan kemoterapia no radioterapia.
Iha parte seluk, Diretora Organizasaun Movimentu Feto Foinsa’e Timor-Leste, Yasinta Lujina hateten iha relatorio sombra kona ba CEDAW, liu-liu iha setor saúde sira fo rekomendasaun seriu ba governu atu fo atensaun intermus edukasaun no tratamentu ba kankru, lu-liu kankru susun no serviks tanba dadus hatudu moras ida ne’e oho feto barak ona.
“Koñesementu moras kankru sei minimu tebes iha ita nia sosiedade tanba ne’e ita seidauk hatene oinsa halo deteksaun sedu bainhira moras ne’e iha ita nia isin, entaun dala barak moras grave ona foin ita ba buka tratamentu no tratamentu sira ne’e laiha tanba ne’e lakonsege hetan salvasaun,” nia hateten.
Nia dehan, asesibilidade ba servisu atendimentu moras kankru nian sei sai problema tanba atendimentu ida ne’e sei konsentra iha nasional.
Nia hatutan, organizasaun feto liu husi Fundasaun Alola ho programa Hau Hili Atu Kura iha tinan 2014, hahu halo kampaña no sensibilizasaun publika kona ba kankru susun, maibe situasaun iha rai laran ladun fo biban atu servisu ida ne’e to’o ba ema hotu, liu-liu feto sira.