- Publika iha: 23 Setembro 2020
Presidente Komisaun Nasional Kombate Kankru Susun iha Timor-Leste, Mediku Espesialista Cirurgia iha Hospital Nasional Guido Valdares (HNGV), Doutor Alito Soares hateten hahan bele sai mos fator risku ida atu hamosu moras kankru, liu-liu hahan sira ne’ebe kontein hormona no substansia kimika barak, no tanba ne’e nesesario tebes halo estudu ida kona ba produtu hahan sira ne’ebe iha merkadu.
Nia dehan, dadaun ne’e nasaun seidauk iha dadus nasional ida kona ba kankru susun, maibe relatoriu semana nian hatudu pasiente moras kankru inklui kankru susun registu makas ho 5-6 pasiente.
“Hateke ba kotuk, tihan 10 liu ba, ita la registu kankru. Karik iha, maibe nunka hare. Agora laos deit kankru, maibe moras sira lahadaet numeru aumenta hela. Ne’e pergunta bo’ot mai hau hanesan mediku espesialista ida. Hau hare laos jerasaun deit, maibe numeru kazu ne’ebe signifikante aumenta ne’e liga ba nutrisaun, liu-liu hahan ne’ebe ita hotu konsumu ladun saudavel, bele kontein kimiku no hormona tanba ne’e ita presiza estudu ida,” nia hateten iha servisu fatin Bidau, Dili.
Nia dehan, teoria sientifiku sira hateten kankru, liu-liu kankru susun fator risku ida mak jerasaun. Signifika familia ne’ebe iha istoria mate tanba kankru susun, nia jerasaun sira mai iha riksu bo’ot hetan kankru susun mos, maibe realidade iha Timor ema balun jerasaun laiha istoria sofre kankru susun diagnosa nafatin kankru susun.
Nia haktuir, iha tinan 10 liu ba la registu moras kankru hanesan agora, ne’ebe kazu aumenta a’as, ho kankru oioin, no pasiente sira ne’e maioria ho idade reprodutivu.
Signifika iha fator risku seluk ne’ebe kontribui makas hodi hamosu moras ida ne’e iha rai laran.
“Hahan ne’ebe kontein hormona no kimiku stimula selular iha ita nia iisn ne’e, no selular ne’e forma aan fali sai kankru,” nia hatutan.
Iha oportunidade ne’e, nia bolu atensaun ba governu atu konsidera moras lahadaet inklui moras kardiovascular, kankru, no seluk tan, hanesan prioridade iha programa atu halo prevensaun no halo investimentu ba tratamentu iha rai laran atu redus mortalidade, tanba dadus hatudu 80% kazu ema ho kankru ne’ebe registu iha hospital, ikus mate.
Entretantu, Diretora Organizasaun Fundasaun Alola, Maria Imaculada Guterres hateten iha nasaun dezenvolvidu sira halo estudu kona ba impaktu hahan lasaudavel no lahalo ezersisio fisiku ba hamosu moras kankru atu hatene nivel kontribuisaun hodi bele halo intervensaun ba fator risku maioria, maibe iha Timor-Leste seidauk tanba governu seidauk tau iha prioridade.
Nia dehan, bazeia ba sira nia investigasaun ki’ik ba pasiente kankru susun ne’ebe sira akompaña nota katak iha fator lubun ne’ebe kontribui hanesan jerasaun, lahalo ezersisio, no konsumu hahan ne’ebe lasaudavel.
“Ita seidauk iha estudu ida kona ba fator risku bo’ot ba hamosu kankru iha Timor-Leste ne’e saida, maibe mediku sira iha ona planu atu halo estudu ida ne’e atu hatene fator risku ne’ebe kontribui feto sira barak hetan moras kankru susun tanba ita hare numeru ne’e sa’e makas,” nia hateten.
Nia espera, ekipa mediku sira bele hetan apoia fundus ne’ebe apropriadu hodi bele halo peskiza ida ne’e atu bele sai evidensia forte hodi informa ba ema hotu no halo advokasia ba prevensaun no tratamentu nian.
Nia dehan, informasaun ne’ebe sira bele fahe ba populasaun sira mak hili aihan ne’ebe saudavel atu konsumu, liu-liu ai-han produtu lokal sira ne’ebe iha tanba organiku, halo ezersisio fisiku rutina, no ba feto sira halo ezaminasaun regular ba susun atu bele hatene kondisaun saude susun.
Iha parte seluk, Chefe Departamentu Promosaun no Edukasaun Saúde iha ministerio da saúde, Misliza Vital hateten sira kontinua halo sensibilizasaun publika atu hasa’e konsiensia sosiedade nian hodi hili produtu ai-han lokal ne’ebe iha ba konsumu lorloron nian tanba produtu sira ne’ebe prosessadu kontein ona substansia kimiku konserteza impaktu ba saúde publika.
“Hapara produtu importadu ida husi liur ne’e desizaun politika governu nian, tanba ne’e liga ho ekonomia. Ita nia servisu agora mak nafatin promove no eduka sosiedade konsumu ai-han ne’ebe saudavel mak ai-han lokal sira,” nia hateten.
Nia dehan, Timor-Leste mos seidauk iha instituisaun ida ne’ebe halo teste ba produtu importado sira ne’ebe iha merkadu agora atu hateten ba publiku produtu ne’ebe ladiak ba saúde no tenke hapara importasaun.