Eskola Privado Lasimu Feto Foinsa’e Drop Out

Eskola ensino sekundario privadu la simu estudantes feto ne’ebe isin rua sedu ne’ebe hakarak kontinua fali sira nia estudu hafoin partus, tanba laiha baze legal.

Diretora Rede Feto, Dinorah Granadeiro hateten informalmente ministerio edukasaun fo ona instrusaun ba eskola publiku sira atu simu hikas estudante sira ne’e, maibe pelu kontrariu ba estudantes ne’ebe iha eskola privadu. 

Nia konsidera, ida ne’e desizaun ne’ebe diskriminativu ba estudantes drop out husi eskolas privadu hodi la simu hikas sira kontinua sira nia estudu.

“Bainhira ami simu keixa husi alin feto sira ne’ebe estuda iha eskola privadu, ami ba hasoru malu ho diretor eskola, maibe sira dehan seidauk iha lei ida ne’ebe obriga sira tenke implementa,” nia hateten, iha Dili.

“Sira labele simu tanba regras internal eskola la permite.”

Maske nune’e, nia hateten organizasoens feto sei kontinua halo advokasia ba nivel altu hodi konsidera asuntu ida ne’e, tanba konstituisaun da republika garantia ema hotu iha direitu atu asesu ba edukasaun. 

Iha tinan 2009, komite Konvensaun Eliminasaun Diskriminasaun hotu Kontra Feto (CEDAW) rekomenda ba estado Timor –Leste atu kria politika formal ida hodi husu eskola hotu (publiku no privadu) atu simu hikas estudante feto sira ne’ebe isin rua idade estudu hafoin partus, maibe governu la konsege kria. 

Iha tinan 2015, estado Timor –Leste ba hato’o II relatorio priodiku ba komite CEDAW iha Jeneva no komite nafatin rekomenda ba estado atu aselera politika ida ne’e hodi asegura direitu feto asesu ba edukasaun. 

Alende ne’e, nia dehan komite CEDAW mos husu estado atu haforsa servisu asistensia saude ba labarik no feto, hadia asesu justisa ba vitima violensia bazeia ba jeneru no hasa’e numeru inskrisaun ba feto iha ensino inklui setor hotu. 

“Ita iha lei maibe dala barak kazu sira pendente, e pena ba autor violensia domestika mos ladun maka’as, entaun komite hanoin sei fo espasu ba autor sira halo krime, tanba prosesu tarde no laiha sansaun imediata ba autor sira,” nia hateten. 

Entretantu, estudante Noy (la’os naran los), (18), husi munisipio Covalima, la ba eskola to’o nia oan moris maibe familia esforsu koalia ho diretor eskola no simu hikas nia tuir ezame segundu periodu inklui ezame nasional. 

Nia dehan, durante isin rua nia latuir prosesu aprendizajen iha eskola, maibe nia copia kolega sira nia materia hodi estuda iha uma.  

“Hau iha sorte diak ne’ebe ema seluk laiha, tanba hau hetan suporta ne’ebe maka’as husi hau nia familia no hau nia la’en nian,” nia hateten. 

Bainhira hatene estudante ne’e isin rua, familias preokupa ba sira nia futuru tanba sira rua ho idade ne’ebe hanesan (18), entaun familia deside haruka sira tenke kontinua eskola. 

Wainhira fila ba eskola tuir ezame, nia konta iha lia fuan kroat balun husi kolegas eskola ne’ebe forte tebes maibe nia konsidera lia fuan sira ne’e hanesan motivasaun ba nia atu kontinua estudu. 

Ho esperiensia ne’ebe iha, nia lidera grupo ki’ik ida hodi halo advokasia ba profesores no familia sira atu enkoraja feto sira ne’ebe hetan problema isin rua idade estudu atu fila hikas ba eskola no konsege ajuda feto foinsa’e balun. 

“Iha kolega ida ne’ebe estuda iha eskola privadu ne’ebe isin rua no bainhira atu tama hikas diretor eskola la simu atu tuir ezame, entaun ami hasoru malu ho diretor eskola publika ida hodi simu aluna ne’e tuir ezame nasional,” nia dehan.

Noy akaba nia estudu iha ensino sekundario publiku tinan 2015 no husik hela nia oan ba familia sira iha foho hodi kontinua nia estudu ensino superior iha Dili. 

Iha parte seluk, Diretor Jeral Sekretario Estado apoiu Promosaun Sosio Ekonomia ba Feto (SEM), Armando da Costa rekonese governu seidauk kria politika formal ida maibe pratikamente implementa ona. 

“Ministerio edukasaun sei nafatin iha diskusaun kona ba politika ida ne’e, maibe hau hanoin iha pratika la’o dadaun ona iha eskola publika sira,” nia hateten. 

Nia dehan, sira sei servisu hamutuk ho Ministerio Edukasaun hodi buka desizaun ne’ebe diak ba kestaun ne’e, tanba governu iha komitmentu atu implementa rekomendasaun sira ne’e hodi promove partisipasaun feto iha prosesu dezenvolvimentu nasional.