Papel Presidente Nian

Professor Damien Kingsbury
Director, Centre for Citizenship, Development and Human Rights
Faculty of Arts and Education
Deakin University, Melbourne, Australia

Kandidatu sira ba eleisaun Prezidensial ne’ebe sei halao iha loron 17 Marsu hahu ona koko atu konvense eleitores tanba sa tuir los tenki vota sira atu sai prezidente.
Kandidatus balun hateten ona katak karik sira eleitu, sira sei halao mudansas institutisional balun ka reformas. Promessas hirak ne’e dala ruma hatudu katak kandidatu balun seiduak komprende lolos paper prezidente Timor-Lese nian.

Kandidatus prezidensial ne’ebe fo sai katak karik sira eleitu sei halao mudansas institusional karik la dun komprende paper konsitutisional presidente nian. Karik ida ne’e selai karik sira iha intensaun atu muda Lei Inan atu Timor-Leste bele hetan tipu sistema politiku diferente.
Iha parte ida, konfuzaun kona ba papel prezidente modu tanba terminolojia la-os ofisial ne’ebe haleo sistema politka Timor-Leste nian. Sistema ne’e bain bain refere hanesan ‘semi-presidensial’ ho nia implikasaun katak funsaun ezekutiva fahe entre primeiru ministru no prezidente. Maibe, Timor-Leste la iha sistema semi-prezidensial.

Konfuzaun kona ba terminolojia ne’e mai hosi sistema politiku Portugal nian, no tanba Timor-Leste bazeia nia Lei Inan hosi nia. Portugal uluk mos iha sistema semi-prezidensial maibe hafoin mudansas konsititusional iha 1982, la iha ona, masked ala ruma sei nafatin refere.

Iha sistema semi-prezidensial barak, hanesan hosi Fransan, Russia no Finlandia, prezidente tau matan ba assuntu externu no dala ruma areas seluk kona ba politika, maibe bain bain la tama iha assuntus domestiku, ne’ebe monu ba responsabilidade primeiru minitru nian. Iha Timor-Leste, autoridade fob a ministrus ne’ebe nomeia hosi Primeiru Ministro.

Estatuto Timor-Leste nudar republika parlamentar mai hosi Seksaun 92 Lei Inan nian ne’ebe fo sai katak Timor-Leste nia parlamentu mak “orgaun soberanu iha Republica Democratica Timor-Leste ne’ebe reprezenta sidadaun Timoroan no iha knar lejislativu supervizorio and poder politiku atu halo desizoens,” (‘O Parlamento Nacional é o órgão de soberania da República Democrática de Timor-Leste, representativo de todos os cidadãos timorenses com poderes legislativos, de fiscalização e de decisão política’).

Ida ne’e hato’o referensial esplisita kona ba parlamentu nia ‘soberania’ no ‘knar lejislativu supervizorio and poder politiku atu halo desizoens’ hamutuk ho referensias konstitusionais seluk, ne’ebe define klaru katak Timor-Leste iha parlamentu ida la os sistema politiku semi-prezidensial.

Paper president nune mak desidi se mak iha voto maioritario iha parlamentu, deklara amnistia no promulgasaun ka iha sirkunstansias exsepsional, atu veto, lejislasaun.
Observadores balun nota katak Timor-Leste nia Prezidente iha poder atu veto lejislasaun, ne’ebe implika funsaun ezekutiva ka funsaun diskresionariu atu halo desizaun ne’ebe klassifika Timor-Leste nudar sistema semi-prezidensial. Prezidente iha poder atu veto lejislasaun maibe tuir funsaun serimonial deit atu hateten katak Xefe Estadu aprove deit lejislasaun ne’ebe governu passa.

Karik Prezidente la klaru kona ba lejislasaun ruma nia bele refere lejislasaun ne’e ba revizaun konstitusional, nune presiza atu hetan klarifika hosi senior judisiariu kompetente atu tesi kona ba assuntu konstitusional. Ida ne’e refere iha Lei Inan no konsistente ho demokrasias parlamentares seluk, hanesan mos Portugal nian.
Nune katak, karik iha sirkunstansia ruma la bain-bain, kualifikasaun kona ba lejislasaun fila fali ba, funsionalment, la os ba prezidente maibe ba tribunal konstitusional ka nia ekivalente.

Karik kandidatu prezidente ruma koalia kona mudansas nia sei implementa karik hetan kargu, nia koalia liu poder konstitusional prezidente nian. Karik ida ne’e mak votante sira hatene tanba sira toman tiha ona hosi esperiensia prezidente nian durante tempu Indonesia iha Suharto nia okos. Maibe ida ne’e la reflete Timor-Leste nian konsitutisaun parlamentar.
Timor-Leste nia kandidatus prezidente tuir los tenki estuda lolos nasaun nia Lei Inan. Karik nune sira atensaun liu wanhira koalia said mak sira sei halo karik sira hetan kargu nudar prezidente eleitu.