- Publika iha: 08 Agosto 2023
Diretora Ezekutiva Organizasaun Movimentu Feto Foinsa’e Timor-Leste (MOFFE-TL), Yasinta Lujina hateten, lei eleisaun suku nu. 9/2016, artigu 65 kona-ba aprezentasaun kandidatura sira aliña 2 katak, tenke iha mínimu liu kandidatu rua ba xefe suku, ne’ebé ida seksu femininu no reforsa iha aliña 3 dehan karik laiha kandidatu femininu, meza eleitorál suku sei rona husi organizasaun feto sira deklara faktu fundamentu no determina atu kontinua prosesu eleitorál. Signifika lei garantia feto nia kandidatura iha eleisaun suku tanba ne’e enkoraja feto potensial sira atu kandidata aan iha eleisaun suku períodu 2023.
Nia dehan sente hakfodak no triste rona stetmentu pesoál husi administradór postu Lautem, Munisípiu Lautem, Zaret Alda da Silva, liuhusi kanál Radio Televizaun Timor-Leste (RTTL), iha loron 2 fulan Agostu tinan 2023, ne’ebé husu feto sira iha postu Lautem atu evita kandidata aan iha eleisaun suku tinan ne’e, tanba kultura Lautem la eziste feto sai ukun nain.
“Ha’u hanoin stetmentu ne’ebé publika deklara husi lideransa munisípiu nian, liu-liu administradór postu Lautem ne’e hanesan soke bo’ot ida ba ita hotu, tanba deklarasaun ne’e ho mensajen ne’ebé forte tebes atu hateten labele no husu evita feto sira kandidata aan. Ne’e automatikamente sira taka dalan ba feto atu kandidata aan no partisipa iha prosesu ne’ebé agora dadaun ita atu hasoru mak eleisaun suku nian,” nia hateten iha servisu fatin Kaikoli, Díli.
Nia koñsente iha munisípiu ida-ida nia kultura no lisan lahanesan, respeita ida-ne’e, tanba konstitusaun RDTL artigu 2 aliña 4 katak estadu rekoñese no valoriza norma no lisan rai-Timor nian ne’ebé la’ós kontra lei-inan nomós lejizlasaun seluk tan ne’ebé ko’alia kona-ba direitu ne’ebé mai husi lisan no toman. Signifika kultura sira ne’e tenke halo ona adaptasaun ho lei sira.
Nia hateten feto nia partisipasaun iha aspetu hotu garantidu, liu-liu iha konstitusaun RDTL artigu 16 kona-ba universalidade no igualdade, ne’ebé aliña 1 hateten sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, nomós iha direitu no obrigasaun hanesan, iha aliña 2 katak labele halo diskriminasaun ba ema ida, tanba nia kulit, rasa, estadu sivíl no seksu orijen etniku, lian, pozisaun sosiál, ekonómiku, hanoin polítiku ka ideiolojia, relijiaun, instrusaun, nia kondisaun fízika no mentál. Iha artigu 17 kona-ba igualdade ba feto no mane iha direitu no obrigasaun hanesan iha moris família, kulturál, sosiál, ekonómiku no polítiku nia laran.
Nia preokupa lideransa munisípiu ne’e nia koñesimentu kona-ba lejislasaun sira no planu polítika governu nian atu promove igualdade jéneru iha rai-laran. No koñsente importante atu haforsa atividade sosializasaun lei sira ba komunidade.
Nia haktuir iha eleisaun suku tinan 2016, totál kandidata feto hamutuk 300 resin, no husi númeru ne’e na’in 21 mak eleitaba xefe suku husi 452 suku iha territóriu nasionál. Maibé na’in ida mate ona hela na’in 20 mak sei ativu nu’udar xefe suku.
Iha parte seluk, Koordenadora Divizaun Konsiensializasaun, iha Organizasaun Forum Komunikasaun Feto Timor Lorosa’e (FOKUPERS), Natalia de Jesus Cesaltino hateten lamenta no kondena makas deklarasaun deskriminativu hasoru feto, relasiona ho preparasaun ba eleisaun suku nian.
Nia dehan notísia TVTL, ne’ebé publika iha loron 2 fulan Agostu tinan 2023, administradór postu Lautem, Zaret Alda da Silva, hateten “tuir kultura Lautem feto labele ukun iha postu Lautem, Kultura postu Lautem diferente tebes ho kultura postu sira seluk iha Munisípiu Lautem. Ho kandidatu na’in 10 iha postu administrativu Lautem, tanba ne’e husu para evita kandidatu feto sira ne’ebé hakarak kandidata aan tanba atravesa kultura ne’ebé postu Lautem la eziste para feto sai ukun nain iha suku 10, ha’u husu toma atensaun ba ida-ne’e,” ne’e stetementu ne’ebé hamate feto nia partisipasaun.
“FOKUPERS respeita kultura Timor-Leste ne’ebé iha valór importante no tane aas dignidade família nian, maibé la’ós hatuur hodi hamate feto nia partisipasaun no desizaun iha vida polítika, moris sosiál no kultura. Nune’e FOKUPERS kontra makas asaun stetmentu ne’ebé fó sai husi administradór postu Lautem ne’e diskrimina no la valoriza feto nia partisipasaun iha vida polítika,” nia hateten.
Nia enkoraja feto pontensiál sira hotu, liu-liu feto sira iha postu Lautem, atu kandidata aan kompete ho mane sira iha eleisaun suku tinan ida-ne’e, tanba feto iha direitu no kapasidade atu ukun kontribui ba dezenvolvimentu nasaun nian.