- Publika iha: 15 Julho 2014
Vitima sira hosi violensia bazea ba jeneru hatene tan ona kona ba sira nia direitu maibe servisu seluk sei presiza halo atu assegura katak feto senti protesaun liu tan liu hosi lei violensia domestika nian.
Lei Kontra Violensia Domestika (LKVD) pasa iha Julhu 2010, no hanesan primeira lei ne’ebe atu regula hahalok violensia bazea ba jeneru hanesan krime publiku.
Deputada membru Grupu Feto Parlamentar (GMPTL), Maria Lurdes Bessa, hateten lei ne’e “pozitivu tebes”.
“Lei ne’e mak regula hahalok violensia domestika hanesan krime publiku, hau haree iha keixa barak ona tama ba tesi iha tribunal”.
Diretora Forum Komunikasaun Feto Timor-Leste (FOKUPERS), Marilia da Silva, hateten introdusaun husi lei ne’e atu ajuda familia sira atu hato’o keixa.
“Hafoin lei ne’e aprova, ami haree katak iha distritus no iha Dili, keixa kona ba violensia domestika tama maka’as iha FOKPUERS no mos iha polisia,” nia hateten.
“Vitima sira komesa hatene sira nia direitu, no sira hatene lei ne’e no sira fiar liu polisia atu keixa”.
Omisidu, abuzu fiziku, asaltu seksual, abuzu ba menor, tortura no maltratus husi la’en ba fen tama hotu nudar krime publiku iha Lei ne’e.
Desde tinan 2010, Sekretariadu Estadu ba Promosaun Igualdade, GMPTL no grupu feto lubun hala’o ona kampanha hodi sosializa lei ne’e.
Iha survey FOKUPERS nian husi fulan Junu 2012, deskobre katak liu 80% ema iha konesementu diak kona ba lei violensia domestika, no besik 75% mak rona kona ba lei LKVD.
Maibe hosi sira ne’e, sorin deit mak hanoin kazu ne’e tenki aprezenta keixa karik mosu iha sira nia uma laran ou ema seluk nia uma laran.
“Sira interpreta ne’e problema uma laran, ladiak bainhira lori sai ba publiku,” da Silva Alves hateten. “Sira resolve deit tuir familia no la aprezenta keixa ba kazu ne’e.”
Tuir dadus FOKUPERS nian, iha tinan 2007-2012 iha kazu violensia domestika hamutuk 764, no husi numeru ne’e 554 vitima husi sira nia la’en rasik.
“Sira koko resolve iha familia deit, kuandu autor ka krimi ne’e sei iha familia laran.”
Feto sira dalabarak tauk katak sira sei la bele suporta finanseiru ba sira nia a’an, bainhira karik sira soe sira nia laen.
Tuir kazu estudu balun hatete kona ba feto sira ne’ebe hela hamutuk ho sira nia la’en kleur, tanba sira tauk atu husik la’en.
“Vitima sira mai iha ami ho kondisaun minimu. Sira laiha buat ida; laiha osan atu haruka oan ba eskola,” da Silva Alves haktuir tan.
“Sira depende ba sira nia la’en no dalaruma sira tauk bainhira sira hato’o keixa ba kazu, mak laiha ema ida mak sei tau matan ba sira no sira nia familia.”
Tanba kampanha sosializa informasaun no edukasaun ne’ebe hala’o ona iha eskola no servisu fatin, vitimas ba violensia domestika hahu menus ona.
Da Silva Alves, tempu atendimentu ba kazus violensia domestic iha tribunal mos menus tiha ona desde Lei Kontra Violensia Domestika (LKVD) pasa iha 2010.
“Ami kontente haree kazu violensia domestika barak lori ba iha tribunal, maibe kestaun mak iha desizaun final tribunal fo deit sentensa suspensaun,” hateten Diretor Ezekutivo ba NGO Judicial System Monitoring Program (JSMP), Luis Oliveira Sampaio.
Iha Kodigu Penal Timor-Leste nian artigu 62, hateten tribunal sempre fo preferensia ba penalidade "ne’ebe maka la involve hasa’e ema nia liberdade " wainhira iha duni.
Karik kastigu ne’e "adekuadu no sufisiente ba objetivu penalidade", artigu 62 enkoraza tribunal atu evita fo sentensa prizaun nian.
“Dalaruma vitima sira sente la satisfeitu ho desisaun ne’ebe iha,” da Silva Alves hateten.
“Tanba iha kazu balun sira mos kanek, todan, maibe kulpadu hetan deit mak sentensa suspense.”
Tuir JSMP nia observa durante tinan 2010 to’o 2013 kazu violensia domestika hamutuk 352.
Sira konsege hetan 71% suspeitu ne’ebe involve iha ‘ofensas simples kontra integridade fizika’.
Ofensa hamonu bazea ba artigu 145 iha kodigu penal no konsidera violensia domestika karik akontese iha kontestu uma laran.
Kazu sira ho nia impaktu ba psikolojia hanesan ameasas no omisidu, ne’e la’os kategoria ba violensia domestika.
“Wainhira vitima lakon sira nia liman ou buat balun iha sira nia isin lolos, ou karik sira lakon buat importante los iha sira nia isin ga mate, sira deside atu akuza sira ho krime seriu,” Sampaio hateten.
“Iha aspetu balun, ema laharee diferensa antes no depois de lei ne’e implementa,” nia dehan.
Tuir relatoriu husi ofisial tribunal katak kazu ne’ebe julga iha tribunal numeru as, tuir politiku nain sira, katak sosializasaun lei LKVD hahu dadaun ona.
“Ida ne’e interesante tebes atu juis sira aplika sentensa ne’ebe forte ba sira ne’ebe komete krime kontra feto no labarik,” Deputada Bessa dehan.
“Sosializasuan lei hala’o iha distritu sira, esplika kona ba oinsa bele implementa ida ne’e, hau hanoin ida ne’e importante atu kontinua hala’o.”
Maske iha relatoriu hatudu ona katak ema barak mak iha ona konesementu ba asuntu ne’e, maibe violensia domestika kontinua mosu.
FOKUPERS nia Uma Mahon iha Dili bele akumula deit ema nain 25, maibe feto no labarik nain 40 to’o 50 mak hela iha ne’eba to’o fulan, tanba sira la bele fila ba uma ou sira nia familia.
“Ne’e hanesan dezafiu ida,” da Silva Alves hateten. “Dalaruma ho problema ida ne’e feto nia familia la suporta sira. Sira iha oan barak no sira moris ho todan ida ne’e.”
“Dalaruma ita bele haree sobreviventes ne’ebe la bele sobrevive.”
